Η δύναμη φθείρει. Κάποτε και εκείνους που την έχουν. Όταν ο Σαμ Άλτμαν απομακρύνθηκε για λίγο από την OpenAI, κι ο Ίλον Μασκ κι ο Ίλον Μασκ εμφανίστηκε εξουθενωμένος στη σκηνή του DealBook Summit της New York Times τον Νοέμβριο του 2023, όπου η σωματική του κόπωση, η δυσκολία στη έκφραση και η ένταση στις απαντήσεις του προκάλεσαν αίσθηση στο κοινό, έγινε ολοφάνερο αυτό που οι ίδιοι ήθελαν να κρύψουν. Η απέραντη εξουσία κουράζει και η τόση επιτυχία κατασπαράζει.
Η εικόνα του υπερανθρώπου, που γεννά ιδέες, έχει παντοδυνάμια, είναι πάντα νέος από τις μοντέρνες ιατρικές τεχνικές και έχει πρωτοφανή, ιστορικά, συσσωρευμένο πλούτο, όπως χτίστηκε γύρω από τα πρόσωπα της Silicon Valley τις δύο τελευταίες δεκαετίες, έχει, ήδη, φθειρεί. Οι Άλτμαν, Μασκ, Ζάκερμπεργκ, ακόμη και πιο low-profile μορφές όπως ο Ντάστιν Μόσκοβιτς της Asana, δείχνουν αστάθεια στη συμπεριφορά, ανισορροπίες και φανερώνουν τη δημόσια κόπωση τους. Σε συνεντεύξεις και δηλώσεις τους, μάλιστα, όλοι παραδέχονται ότι η ένταση της ευθύνης, η πίεση για διαρκή καινοτομία και η υπαρξιακή μοναξιά της κορυφής, με ότι αυτή συνεπάγεται, από καχυποψία μέχρι μανίες καταδίωξης, είναι βάρη που δυσβάσταχτα. Σύμφωνα με έρευνα της Deloitte του 2023, το 70% των C-level στελεχών, των ανώτατων, δηλαδή, εταιρικών κεφαλών, με τίτλους που ξεκινούν από τη λέξη Chief, δηλώνουν ότι σκέφτηκαν σοβαρά να εγκαταλείψουν τη θέση τους λόγω εξουθένωσης. Το ποσοστό ανέβηκε στο 76% για γυναίκες executives, που βιώνουν επιπλέον την πίεση της διπλής απόδοσης, του να αποδεικνύουν ότι αξίζουν να βρίσκονται εκεί.
Η μοναξιά της κορυφής δεν είναι μύθος
Η ψυχολογία των υπερεπιτυχημένων έχει αναλυθεί επανειλημμένα, αν και ο υπόλοιπος κόσμο δεν σκάει κιόλας για την υγεία τους. Ο ψυχίατρος και συγγραφέας Γκάμπορ Μάτε περιγράφει το burnout ως «ένα σώμα που λέει όχι, όταν το μυαλό αρνείται να ακούσει», αλλά στην περίπτωση των ηγετικών μορφών, η σωματική φθορά φτάνει συχνά καθυστερημένα, επειδή η ιδεολογία της υπέρβασης έχει εγκαθιδρυθεί ως αξιακή νόρμα. Οι ψυχικές ενδείξεις της εξουθένωσης στην κορυφή δεν εμφανίζονται πάντα ως κατάρρευση. Εκφράζονται συχνότερα ως απόσυρση, εμμονή, επιθετικότητα, απώλεια ενσυναίσθησης. Οι πανίσχυροι της παγκόσμιας ελίτ, βέβαια και δεν ζητούν βοήθεια, αλλά γίνονται δυσπρόσιτοι, παρανοϊκοί, εριστικοί. Ο κόσμος γύρω τους μετατρέπεται σε απειλή, οι συνεργάτες σε αντιπάλους και ο χρόνος σε εχθρό. Συχνά αναπτύσσουν εξαρτήσεις από τον έλεγχο, από το ρίσκο, από ουσίες ή από τελετουργικές συνήθειες, που δίνουν ψευδαίσθηση σταθερότητας. Δεν παραλύουν. Αλλά λειτουργούν μέσα σε ένα είδος ψυχολογικού αυτοματισμού, με αυξανόμενα ξεσπάσματα και παραλογισμούς. Και το περιβάλλον τους, το προστατευμένο, πανίσχυρο και απομονωμένο, δεν τους συγκρατεί αλλά τους καλύπτει. Ο Στιβ Τζομπς είχε πει: «Η καινοτομία ξεχωρίζει έναν ηγέτη από έναν ακόλουθο». Η φράση έγινε σημαία – και παγίδα. Μια ολόκληρη γενιά startuppers και επενδυτών ανατράφηκε με την ιδέα ότι αξίζεις μόνο όσο το τελευταίο σου breakthrough. Σήμερα, κάποιοι από τους ίδιους τους πρωταγωνιστές αυτής της κουλτούρας φαίνεται να αντιλαμβάνονται τι πλήρωσαν γι’ αυτή. Δεν είναι μεταμέλεια – είναι συνειδητοποίηση. Το να θες να αλλάξεις τον κόσμο έγινε αυτοσκοπός. Και για να προλάβεις να το κάνεις, έπρεπε να καταστρέψεις όλα τα υπόλοιπα: σταθερότητα, χρόνο, ανθρώπινες σχέσεις. Δεν ζητούν λύπηση, άλλωστε ο υπόλοιπος κόσμος, τους βλέπει έως και εχθρικά. Και οι ίδιοι το γνωρίζουν. Ο Μασκ έχει δηλώσει πως «το κοινό θα με αντιπαθεί πάντα, ανεξαρτήτως του τι προσφέρω», ενώ ο Ζάκερμπεργκ παραδέχτηκε ότι «πολλοί μας βλέπουν σαν ψυχρές μηχανές εξουσίας». Οι ρωγμές τους, ίσως είναι η μεγαλύτερη απόδειξη της χαμένης τους ανθρωπιάς.
Η νέα κουλτούρα των elites
Στο Νταβός του 2024, στο ετήσιο forum των πρωταγωνιστών της εξουσίας, όπου συμμετέχουν CEOs, C‑level executives, κυβερνήσεις και διεθνείς οργανισμοί ο όρος high-functioning burnout ακούστηκε περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη χρονιά. Δεν είναι πλέον στίγμα να παραδέχονται ότι λύγισαν, αλλα κώδικας συμμετοχής σε ένα νέο είδος ηγεσίας, πιο ευάλωτο, που προσπαθεί να δείξει πιο ανθρώπινο. Αυτό δεν σημαίνει πως τα πράγματα έχουν αλλάξει σε βάθος, αλλά το work culture τους δείχνει τάσεις επαναπροσδιορισμού. Μεγάλοι οργανισμοί, όπως η Salesforce και η Microsoft, εισάγουν δομές ψυχολογικής ανάκτησης για τα διοικητικά στελέχη, όπως τακτικά mental health retreats, παύσεις ηγεσίας χωρίς επίκριση, coaching και θεραπευτική υποστήριξη. Η BlackRock, ο μεγαλύτερος διαχειριστής περιουσιακών στοιχείων παγκοσμίως, ανακοίνωσε πως το 2025 θα ενισχύσει τον προϋπολογισμό ψυχικής υγείας των senior managers κατά 42%. Βέβαια και ο εταιρικό κολοσσός, που διαχειρίζεται περισσότερα από 10 τρισ. δολάρια, δεν το κάνει από τη καλή του καρδιά και από τεράστιο ενδιαφέρον για την υγεία των ανθρώπων του. Μα, ακόμη και οι πιο ψυχρές και αριθμοκεντρικές μηχανές του συστήματος βλέπουν πια την ανθρώπινη φθορά ως παράγοντα κινδύνου για την απόδοση και οργανώνουν τη στρατηγική τους προστασίας κεφαλαίου.
Η κανονικοποίηση της εξάντλησης
Ένα ανησυχητικό παράλληλο φαινόμενο είναι πως η δημόσια παραδοχή burnout εκλαμβάνεται από το κοινό ως προνόμιο. Όταν ο Μασκ δηλώσει εξουθενωμένος, δύσκολα συγκινεί έναν 35χρονο, που ζει μέσα σε αβεβαιότητα, κακή αμοιβή, απουσία συμβολαίου, συνεχείς εναλλαγές εργοδότη, που συχνά εργάζεται με freelance καθεστώς, part-time συμβάσεις, χωρίς ασφάλεια, χωρίς προοπτική εξέλιξης, με αδιάκοπο άγχος για το επόμενο εισόδημα. Οι δικές του ώρες του είναι ρευστές, η προσωπική ζωή αποδιοργανωμένη και η εργασιακή φθορά αδυσώπητη. Αν λυγίσει, απλώς, εξαφανίζεται. Κι όμως, η κοινωνική αλληλεγγύη δεν μπορεί να εξαιρεί τις κορυφές, ειδικά, όταν αυτές φωνάζουν πως δεν είναι αλώβητες. Σύμφωνα με στοιχεία από το Journal of Occupational Health Psychology τα στελέχη ηγέτες εταιρειών τεχνολογίας έχουν κατά 64% μεγαλύτερη πιθανότητα να εμφανίσουν σημάδια κατάθλιψης σε σχέση με όλους τους υπόλοιπους ανθρώπους του κόσμου. Αυτό δεν τους κάνει θύματα. Γίνονται, όμως, οι ζωντανές αποδείξεις μιας φθοράς, που ξεκινά από την κορυφή και διαχέεται σιωπηλά προς τα κάτω, σε ένα σύστημα που στηρίζεται στην υπέρβαση των ανθρώπινων ορίων.
Από τη λατρεία της αντοχής στην επιστροφή στο μέτρο
Η μεταστροφή στο παγκόσμιο ηγετικό αφήγημα δεν είναι ριζική, αλλά υπόγεια και υπαρκτή. Ο Σαμ Άλτμαν, μετά την επαναφορά του στην OpenAI, δήλωσε πως «η καινοτομία δεν απαιτεί πλέον εξάντληση». Η φράση, αν και φαινομενικά προοδευτική, μαρτυρά τη συνειδητοποίηση, πως η εργασία-καρμανιόλα δεν είναι βιώσιμη, ούτε καν στο ανώτερο επίπεδο. Η έννοια της επιτυχίας μετακινείται, έστω αργά, από το «σπάω τα όρια» στο «τα επαναπροσδιορίζω». Ο Μασκ δυναμικός, σημαντικός, στο επίκεντρο της παγκόσμιας προσοχής, κάνει ολοφάνερη, πια, τη φθορά του, σωματική, επικοινωνιακή και στρατηγική. Μα και αυτός, όπως και οι όλοι οι υπόλοιποι σαν αυτόν, δεν ζητούν τη κατανόηση μας και ούτε και τους ενδιαφέρει, άλλωστε.
Αλλά και εμάς, το πρόβλημα μας, δεν είναι ότι οι πανίσχυροι λυγίζουν. Είναι ότι το κόστος της εξάντλησής τους το πληρώνουμε όλοι οι υπόλοιποι.
ή αποκτήστε ετήσια συνδρομή εδώ.
