Με τα 1984 του Όργουελ, Θαυμαστός Καινούργιος Κόσμος του Χάξλεϊ και Φαρενάιτ 451 του Μπράντμπερι, η ελληνική λέξη δυστοπία μπήκε στο καθημερινό λεξιλόγιο του πλανήτη και, τώρα πια, όπως φαίνεται και στην πραγματικότητά του…
…Σημαίνοντας τον δύσκολο, τον κακό τόπο η λέξη έγινε όρος για καθεστωτικές δομές που κατορθώνουν να ελέγχουν έναν εξαθλιωμένο, χειραγωγούμενο πληθυσμό. Και τώρα, μοιάζει ο κόσμος γύρω μας σαν με αστραπές φωτός, που καταπίνει το σκοτάδι αχόρταγα. Η εικόνα λάμπει, η οθόνη εκπέμπει, ο ήχος της ειδοποίησης μάς υπενθυμίζει ότι υπάρχουμε. Κάθε στιγμή είναι δημόσια, κάθε βλέμμα αποθηκεύεται, κάθε ανάσα καταγράφεται. Οι κάμερες δεν είναι πια εργαλεία ασφάλειας. Είναι ναρκισσιστικοί με φίλτρα καθρέφτες που παρακολουθούν εμάς να παρακολουθούμε. Η δυστοπία δεν είναι πια μελλοντικό σενάριο επιστημονικής φαντασίας. Είναι το παρόν, απλώς φορά το χαμόγελο του delivery, τα φίλτρα μιας influencer, τη ροή ενός αλγορίθμου που μας γνωρίζει καλύτερα απ’ όσο γνωρίζουμε εμείς τον εαυτό μας. Στην Ιαπωνία και στις Ηνωμένες Πολιτείες, εταιρείες ετοιμάζουν τα πρώτα διαφημιστικά drones που θα πετούν πάνω από θάλασσες και πόλεις, προβάλλοντας μηνύματα στον ουρανό. Το project έχει όνομα, έχει επενδυτές, έχει και κοινό. Στην εποχή όπου η προσοχή είναι το απόλυτο ζητούμενο, κάθε εκατοστό του ορίζοντα γίνεται επιφάνεια προβολής. Η εικόνα δεν μένει πια στο κινητό, αλλά μπαίνει στον ίδιο τον ουρανό, που δεν έχει όρια. Η διαφήμιση παύει να είναι υπόθεση επιρροής. Γίνεται γεωγραφία. Ό,τι βλέπεις, ό,τι αγγίζεις, ό,τι αναπνέεις έχει ενσωματωμένο μήνυμα. Οι θαλάσσιες διαφημίσεις που εμφανίζονται ήδη στις ακτές της Ασίας δεν είναι απλώς εμπορικά τεχνάσματα αλλά η πρώτη απόδειξη ότι ο κόσμος μετατρέπεται σε απέραντο billboard.
Από τα αεροδρόμια της Σαγκάης ως τους δρόμους του Παρισιού, η αναγνώριση προσώπου έγινε ρουτίνα. Οι κάμερες στρέφονται επάνω μας. Ο έλεγχος δεν χρειάζεται πια επιβολή. Επικρατεί με την ευκολία της συνήθειας. Το βλέμμα καταγράφεται, το βήμα μετριέται, το συναίσθημα αξιολογείται. Οι εταιρείες ασφαλείας, οι πλατφόρμες, τα κράτη, όλοι συμμετέχουν σε έναν αόρατο διαγωνισμό επιτήρησης. Το κινητό καταγράφει περισσότερα δεδομένα από όσα θα χωρούσαν κάποτε σε ένα αρχείο της μυστικής αστυνομίας. Στην αρχή το δεχθήκαμε για λόγους ασφαλείας. Έπειτα για λόγους εξυπηρέτησης. Τώρα γιατί απλά, το συνηθίσαμε! Έτσι, όπως έγραφε ο Όργουελ στο 1984, πως «η τηλεοθόνη δεν μπορούσε ποτέ να σβήσει εντελώς ποτέ. Όποιος μιλούσε ή κινούνταν, μπορούσε να ακούγεται, να βλέπεται, να ελέγχεται». Σήμερα, η τηλεοθόνη δεν είναι πια στον τοίχο. Είναι στην τσέπη. Και δεν την φοβόμαστε. Την φυλάμε ως κάτι πολύτιμο και ζωτικό. Και μετά, ο αλγόριθμος που δεν κάνει λάθος, παρά μόνο επιλογές. Δεν έχει ηθική, μόνο στόχο. Μπορεί να μην καταλαβαίνει συναισθήματα, γνωρίζει όμως πότε θα τα προκαλέσει. Οι αλγόριθμοι των κοινωνικών δικτύων δεν απλώς προτείνουν περιεχόμενο. Διαμορφώνουν πεποιθήσεις, διαθέσεις, πολιτικές τάσεις. Η ταχύτητα με την οποία αναγνωρίζουν προτιμήσεις, φόβους και εμμονές είναι απάνθρωπη. Κάθε scroll, κάθε πάτημα σε μια εικόνα, κάθε δευτερόλεπτο καθυστέρησης μπροστά σε ένα βίντεο, μετατρέπεται σε πληροφορία που θα χρησιμοποιηθεί για να αιχμαλωτίσει την προσοχή, αυτή τη νέα εξουσία.
Το 2025, σύμφωνα με τη Διεθνή Ένωση Τηλεπικοινωνιών, ο αριθμός των συνδεδεμένων καμερών θα ξεπεράσει τα 50 δισεκατομμύρια. Το βλέμμα του κόσμου δεν είναι πια ανθρώπινο. Είναι μηχανικό, αλγοριθμικό, συλλογικό. Η επιτήρηση δεν είναι πια τιμωρία. Είναι συνήθεια. Οι άνθρωποι μαθαίνουν να αυτοεπιτηρούνται. Κοιτούν πώς φαίνονται, όχι ποιοι είναι. Η δημόσια εικόνα προηγείται της πραγματικότητας. Όταν κάτι δεν έχει αναρτηθεί, θεωρείται σχεδόν σαν να μην έχει υπάρξει.Η δυστοπία της εποχής μας δεν χρειάζεται βία για να επιβληθεί. Αρκεί η αποδοχή. Οι θαλάσσιες διαφημίσεις, οι οθόνες στους ουρανοξύστες, οι ήχοι που αναδύονται από τα ηχεία των πόλεων δεν είναι πλέον απλές εμπορικές κινήσεις. Είναι η νέα πολιτική αισθητική. Η πραγματικότητα επιμελείται τον εαυτό της, πακετάρει το μήνυμά της και το προσφέρει ως εμπειρία. Ο καταναλωτής μετατρέπεται σε σκηνικό και το προϊόν σε ιδέα. Η τεχνολογία δεν παρακολουθεί απλώς τη ζωή, την αναπαράγει, τη διαφημίζει, τη μετρά και τη πουλά. Η έννοια της ιδιωτικότητας φαντάζει παρωχημένη, σαν αναχρονισμός μιας εποχής όπου μπορούσε ακόμη να υπάρξει ησυχία. Ο άνθρωπος δεν είναι πλέον το μέτρο των πραγμάτων αλλά η μονάδα μέτρησης. Κάθε του κίνηση, κάθε του προτίμηση, κάθε του σκέψη μετατρέπεται σε δεδομένο που ταξιδεύει, συγκρίνεται, αξιοποιείται. Τα big data δεν είναι απλώς αριθμοί αλλά οι σιωπές, οι φόβοι, οι μικρές καθημερινές επιλογές εκατομμυρίων ανθρώπων. Ο σύγχρονος πολίτης δεν ελέγχεται από κάμερες στους δρόμους αλλά από τα ίχνη που αφήνει μόνος του στο διαδίκτυο. Ο έλεγχος δεν επιβάλλεται, προσφέρεται με τη μορφή άνεσης. Η παρακολούθηση δεν τρομάζει, διευκολύνει.
Τα μεγάλα διεθνή μέσα έχουν ήδη καταγράψει τη μετάβαση από τον φόβο της δυστοπίας στην κανονικότητα της επιτήρησης. Πιο πρόσφατα, στο The Atlantic, Μαροκινή-Αμερικανίδα συγγραφέας Λάιλα Λαλάμι περιγράφει έναν κόσμο όπου η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να προβλέπει τη σκέψη πριν ακόμη διατυπωθεί. Η εφημερίδα The Guardian εξετάζει τις νέες μορφές παρακολούθησης στους χώρους εργασίας, που πλήττουν κυρίως νέους, γυναίκες και μειονότητες, μετατρέποντας την απλή μέτρηση παραγωγικότητας σε εργαλείο κοινωνικού ελέγχου. Την ίδια στιγμή, το Reuters αποκαλύπτει ότι χώρες όπως το Πακιστάν εγκαθιστούν εκτεταμένα δίκτυα τηλεφωνικής και διαδικτυακής παρακολούθησης, σε μια προσπάθεια να ελέγξουν τη ροή της πληροφορίας και των ανθρώπων. Όλα αυτά δεν ανήκουν στο μέλλον, αλλά στο σήμερα που προβάλλεται σε πραγματικό χρόνο. Η δυστοπία δεν έχει πια σκοτάδι. Φωτίζεται από νέον, μυρίζει καφέ και συνοδεύεται από μουσική lo-fi. Είναι φιλική, λειτουργική, φωτογενής. Ο κόσμος που περιέγραψαν οι συγγραφείς του 20ού αιώνα υπάρχει ήδη, μόνο που φορά τα χρώματα του lifestyle. Οι άνθρωποι ζουν μέσα σε μια τεχνολογική φαντασμαγορία που μοιάζει με πρόοδο, ενώ μοιάζει με ύπουλο εγκλωβισμός. Η πληροφορία, η διαφήμιση, ο έλεγχος και η ψυχαγωγία συγχωνεύονται σε ένα ενιαίο τοπίο χωρίς εξόδους. Η τεχνολογία δεν είναι πια εργαλείο. Είναι περιβάλλον. Και κανείς δεν ξεφεύγει από το περιβάλλον στο οποίο αναπνέει. Η δυστοπία του παρόντος δεν χρειάζεται να έρθει. Έχει ήδη εγκατασταθεί. Δεν κρατά όπλο αλλά smartphone. Δεν φορεί στολή αλλά προφίλ. Δεν επιβάλλεται με φόβο αλλά με ευκολία. Ο ουρανός, οι οθόνες, τα δεδομένα, οι αλγόριθμοι, όλα συνθέτουν έναν κόσμο που δεν μας παρακολουθεί απλώς αλλά μας καθορίζει. Και το πιο ανησυχητικό είναι ότι δεν το βρίσκουμε πια ανησυχητικό.
Άλλωστε, το ‘χε προφητεύσει ο Χάξλεϊ, πως «Καθώς ο άνθρωπος αναπτύσσει τον τεχνολογικό του πολιτισμό, θα τείνει όλο και περισσότερο να γίνεται θύμα των ίδιων του των εφευρέσεων του, να αγαπά την υποδούλωσή του και να λατρεύει τις τεχνολογίες που του αφαιρούν την ικανότητα να σκέφτεται».
ή αποκτήστε ετήσια συνδρομή εδώ.
