«Ο κόσμος είναι ένα βιβλίο, και όσοι δεν ταξιδεύουν διαβάζουν μόνο μία σελίδα», έγραφε ο Άγιος Αυγουστίνος. Σήμερα, όμως, ενώ οι σελίδες του βιβλίου γυρίζονται με ταχύτητα, μοιάζει σαν οι αναγνώστες να απομακρύνονται ο ένας από τον άλλο.
Το 2024, τα διεθνή ταξίδια άγγιξαν τα 1,4 δισεκατομμύρια, αυξημένα κατά 11% σε σχέση με το 2023, φτάνοντας σχεδόν στα προ πανδημίας επίπεδα. Η παγκόσμια τουριστική βιομηχανία αναμένεται να συνεισφέρει 11,7 τρισεκατομμύρια δολάρια στην παγκόσμια οικονομία το 2025, αντιπροσωπεύοντας το 10,3% του παγκόσμιου ΑΕΠ . Ωστόσο, αυτή η κινητικότητα δεν συνοδεύεται από ανάλογη κοινωνική σύγκλιση.
Η ψυχολογία του σύγχρονου ταξιδιώτη και η «επιφανειακή σύνδεση»
Ο σύγχρονος ταξιδιώτης δεν ταξιδεύει μόνο για να γνωρίσει τον κόσμο, αλλά για να ξεφύγει από τον εαυτό του, πράγμα που τον κρατά στην ίδια θέση. Οι εμπειρίες καταναλώνονται όπως τα προϊόντα και τα αγαθά, δηλαδή, με ταχύτητα, με έμφαση στη συλλογή εικόνων, χωρίς πραγματική εμπλοκή με τον τόπο και τους ανθρώπους του. Η έννοια του «ανήκειν» ή της ειλικρινούς επαφής δίνει τη θέση της σε μια ψευδαίσθηση συμμετοχής, μέσα από ημερήσιες περιπλανήσεις, λίστες αξιοθέατων και γευστικές εμπειρίες που έχουν σχεδιαστεί για να είναι άμεσα προσβάσιμες. Πολλοί ταξιδεύουν περισσότερο αλλά νιώθουν λιγότερο. Η έκθεση σε έναν άλλο πολιτισμό, όταν γίνεται βιαστικά, επιδερμικά και κυρίως υπό όρους ελέγχου, δεν προκαλεί αλλαγή οπτικής, αλλά απλώς αναπαράγει τον εσωτερικό κόσμο του ταξιδιώτη, τον οποίο κουβαλά παντού. Ο ταξιδιώτης, με άλλα λόγια, μπορεί να δει τον κόσμο χωρίς ποτέ να βγει πραγματικά από τον εαυτό του.
Ο ρόλος των social media στο «ταξίδι χωρίς επαφή»
Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν μετατρέψει το ταξίδι σε αφήγηση, και την αφήγηση σε προϊόν. Ο ταξιδιώτης δεν κοιτάζει πια τον ορίζοντα, αλλά κοιτάζει το κάδρο. Οι προορισμοί επιλέγονται πλέον με βάση την «αναγνωρισιμότητα εικόνας», τη φωτογένεια ή τη δυνατότητα προβολής. Ο διάλογος με τον τόπο υποκαθίσταται από το βλέμμα του άλλου και η εμπειρία διαμορφώνεται με βάση το πώς θα αποτυπωθεί στο προφίλ, όχι στο μυαλό ή την καρδιά. Έτσι δημιουργείται ένα είδος «ψηφιακού τουρισμού», όπου η παρουσία γίνεται παράσταση. Η σύνδεση με τον πολιτισμό, με την ιστορία ή με την καθημερινότητα του τόπου, σπάνια προχωρά σε βάθος και μένει στην επιφάνεια του εικονικού και του επιμελώς επιλεγμένου. Η συνάντηση των πολιτισμών περιορίζεται στη χειραψία του αλγόριθμου και είναι θερμή, σύντομη, και άνευ ουσίας.
Το φαινόμενο του «τουριστικού εθνικισμού» και η πολιτιστική κόπωση των ντόπιων
Η τουριστική έκρηξη της τελευταίας δεκαετίας δεν έγινε μόνο ευλογία, αλλά και βάρος. Πόλεις όπως η Βαρκελώνη, η Λισαβόνα ή η Νάπολη βιώνουν αυτό που περιγράφεται ως «πολιτιστική κόπωση» και είναι ένα αίσθημα διαρκούς έκθεσης, απώλειας του ελέγχου της καθημερινής ζωής και εμπορευματοποίησης της ταυτότητας. Οι ντόπιοι αισθάνονται επισκέπτες στον τόπο τους, ενώ τα ενοίκια αυξάνονται, οι γειτονιές αλλάζουν φυσιογνωμία και οι δημόσιοι χώροι μετατρέπονται σε τουριστικά σκηνικά. Από αυτό το έδαφος γεννιέται και μια ήπια, αλλά βαθιάς έντασης αντίδραση: ο «τουριστικός εθνικισμός»! Πρόκειται, δηλαδή, για την επιθυμία να προστατευτεί ο πολιτισμός από την υπερέκθεση και την πολιτιστική αφομοίωση. Δεν είναι ανάγκη να εκδηλώνεται με φανατισμό, αλλά μπορεί να εκφράζεται με δυσπιστία, με επιφυλακτικότητα, με κοινωνική κόπωση. Και, σε πολλές περιπτώσεις, με μια σιωπηρή, συσσωρευμένη επιθετικότητα απέναντι στον ξένο που δεν ακούει, δεν βλέπει, δεν μαθαίνει, απλώς περνά.
Τουριστικό σοκ και πολιτικός αναβρασμός
Σε πολλές ευρωπαϊκές πόλεις, η αύξηση του τουρισμού έχει προκαλέσει αντιδράσεις. Στην Ισπανία, πάνω από 90 εκατομμύρια τουρίστες επισκέφθηκαν τη χώρα το 2024, προκαλώντας διαμαρτυρίες σε πόλεις όπως η Βαρκελώνη και τα Κανάρια Νησιά, όπου οι κάτοικοι εξέφρασαν την ανησυχία τους για την αύξηση των ενοικίων και την υποβάθμιση της ποιότητας ζωής . Στην Πορτογαλία, το ακροδεξιό κόμμα Chega αναδείχθηκε ως η κύρια αντιπολίτευση, εκφράζοντας σκληρές θέσεις κατά της μετανάστευσης και της παγκοσμιοποίησης. Η άνοδος των εθνικιστικών κομμάτων στην Ευρώπη είναι εμφανής. Το 2024, ακροδεξιά κόμματα συμμετείχαν στις κυβερνήσεις επτά ευρωπαϊκών χωρών, όπως η Ιταλία, η Ουγγαρία και η Φινλανδία. Αυτά τα κόμματα συχνά εκφράζουν αντιτουριστικά και αντιμεταναστευτικά αισθήματα, ενισχύοντας τις κοινωνικές εντάσεις.
Περισσότερα ταξίδια, λιγότερη κατανόηση
Στο Ηνωμένο Βασίλειο και την Ιταλία, τις δύο από τις πιο περιζήτητες για επισκέπτες χώρες της Ευρώπης, οι ψηφοφόροι στήριξαν, τα τελευταία χρόνια, κόμματα που υποστηρίζουν την εθνική αυτάρκεια και τον περιορισμό της μετανάστευσης. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου το ποσοστό των πολιτών που κατέχουν διαβατήριο αυξήθηκε από 3% τη δεκαετία του ’90 σε σχεδόν 50% σήμερα, η πολιτική στροφή προς τον απομονωτισμό είναι επίσης γεγονός. Το 1995, μόλις το 8% των Αμερικανών σχεδίαζαν ταξίδι στο εξωτερικό. Το 2023, το ποσοστό αυτό ξεπέρασε το 20%. Κι όμως, η εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ έχει γίνει πιο εσωστρεφής και συγκρουσιακή. Ίσως η αποτυχία των ταξιδιών να γεφυρώσουν τον κόσμο οφείλεται σε έναν θεμελιώδη παραλογισμό, σε αυτό του ότι όσοι έχουν περισσότερο ανάγκη να εκτεθούν σε άλλες κουλτούρες είναι και εκείνοι που αποφεύγουν τα ταξίδια. Παράλληλα, η ταξιδιωτική έκρηξη τροφοδοτείται κυρίως από ανθρώπους ήδη ανοιχτούς και εξοικειωμένους με το διαφορετικό και άρα, χωρίς ουσιαστική αλλαγή του κλίματος. Τελικά, είναι απολύτως εφικτό να είναι κανείς ένας κοσμογυρισμένος εθνικιστής. Δεν χρειάζεται να αγκαλιάσεις τον άλλο πολιτισμό για να τον επισκεφθείς. Μπορείς να τον έχεις ήδη απορρίψει, απλώς διατηρώντας τον για λίγες μέρες ως τουριστικό φόντο. Όπως άλλωστε και η διαφορά μεταξύ «τουρίστα» και «ταξιδιώτη» ή μεταξύ «ομογενούς» και «μετανάστη», δεν είναι τίποτε περισσότερο από κοινωνικοπολιτικές συμβάσεις, και συχνά, ταξικοί διαχωρισμοί με άλλο όνομα.
Παγκοσμιοποίηση των σωμάτων, όχι των ιδεών
Η αντίφαση είναι εμφανής και ενώ οι άνθρωποι ταξιδεύουν περισσότερο από ποτέ, οι κοινωνικές και πολιτικές τάσεις δείχνουν απομάκρυνση και αποξένωση. Η παγκοσμιοποίηση της μετακίνησης, δεν συνοδεύεται από παγκοσμιοποίηση της κατανόησης. Τα ταξίδια ανοίγουν σύνορα, αλλά τα μυαλά φαίνεται να υψώνουν νέα. Καθώς ο κόσμος συνεχίζει να κινείται, η πρόκληση είναι να μετατρέψουμε την κινητικότητα σε γέφυρες κατανόησης, αντί για τείχη αποξένωσης.
Διότι, όπως μας θυμίζει ο Άγιος Αυγουστίνος, το να ταξιδεύεις σημαίνει να διαβάζεις τον κόσμο, αλλά μόνο αν είσαι πρόθυμος να ακούσεις και να κατανοήσεις τις ιστορίες των άλλων.
ή αποκτήστε ετήσια συνδρομή εδώ.
