Είναι κουρασμένη, πληκτική, παρωχημένη, προβλέψιμη και επαναλαμβάνει συνταγές παλιάς χρυσής επιτυχίας, μιμούμενη μια εποχή που πέρασε και πάει. Η τηλεόραση, η οικοσκευή, που απέκτησε τεράστια αξία, σημασία και παντοδυναμία, η άλλοτε απόλυτη βασίλισσα της διασκέδασης, δείχνει να χάνει το στέμμα της με έναν αργό, οδυνηρό, αλλά μη αναστρέψιμο τρόπο. Και αν η «μικρή οθόνη» ήταν κάποτε το μεγάλο παράθυρο στον κόσμο, σήμερα βρίσκεται αντιμέτωπη με την ίδια της την αντανάκλαση.
Τα στοιχεία είναι αμείλικτα. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, σύμφωνα με την Nielsen, μόλις το 50% του συνολικού τηλεοπτικού χρόνου το 2024 καταναλώνεται σε παραδοσιακά δίκτυα. Τα υπόλοιπα καταλαμβάνονται από streaming και πλατφόρμες κοινωνικού βίντεο. Η πτώση της τηλεθέασης σε κεντρικά δίκτυα, όπως το NBC και το CBS, ξεπερνά το 30% την τελευταία πενταετία. Στη Γερμανία, ο δημόσιος ραδιοτηλεοπτικός φορέας ZDF κατέγραψε ιστορικό χαμηλό στην τηλεθέαση το 2023. Στην Ιταλία, η RAI βλέπει το κοινό της να μεταναστεύει σε ψηφιακές πλατφόρμες, σύμφωνα με το Osservatorio Censis – UCSI. Και στη Γαλλία, η TF1 αναγκάστηκε να μειώσει σημαντικά το κόστος παραγωγής. Οι νέοι ηλικίας 18 έως 34, το δυναμικό κοινό, όπως το αποκαλούν και το λιγουρεύονται πάντα διαφημιστές και τηλέ – επαγγελματίες, απορρίπτουν ανοιχτά και απροκάλυπτα την κλασική τηλεόραση. Σύμφωνα με την PwC, δηλαδή της PricewaterhouseCoopers, μιας από τις τέσσερις μεγαλύτερες διεθνείς εταιρείες παροχής ελεγκτικών, συμβουλευτικών και φορολογικών υπηρεσιών, το 76% του δυναμικού κοινού, δηλώνει πως δεν παρακολουθεί, καθόλου, πλέον γραμμική τηλεόραση. Στρέφονται σε TikTok, YouTube και short-form video, όπου η αλληλεπίδραση είναι συνεχής και η εμπειρία κατά παραγγελία. Όπως σημειώνει η Σούζαν Μπόιντ, καθηγήτρια Ψηφιακών Μέσων στο University of Toronto, «ο τρόπος κατανάλωσης περιεχομένου αλλάζει γρηγορότερα απ’ όσο μπορούν να ακολουθήσουν οι παραδοσιακοί σταθμοί».
Συγχωνεύσεις και περικοπές σε κολοσσούς
Η τηλεοπτική κρίση, βέβαια, δεν περιορίζεται στο κοινότοπο είναι αλήθεια, περιεχόμενο της, αλλά είναι, πλέον, δομική. Οι μεγάλοι τηλεοπτικοί οργανισμοί συρρικνώνονται. Η Disney απέλυσε 7.000 εργαζόμενους το 2023. Το CNN πέρασε από τρεις διαδοχικές αναδιαρθρώσεις μέσα σε δύο χρόνια. Το BBC περιορίζει δραματικά τις παραδοσιακές εκπομπές και μεταφέρει δυνάμεις στο ψηφιακό πεδίο. Ακόμη και οι «παλιοί βασιλιάδες» του καλωδιακού μοντέλου, όπως η AMC και η ViacomCBS, επαναπροσδιορίζουν τη στρατηγική τους. Οικονομολόγοι των μέσων, όπως ο Τζόναθαν Νιούμαν του LSE, τονίζουν ότι «η γραμμική τηλεόραση ακολουθεί τη μοίρα του έντυπου τύπου, δηλαδή μια αργή και αναπόφευκτη αποδυνάμωση της επιχειρησιακής της δυναμικής». Οι συγχωνεύσεις είναι μοιραίες και η WarnerMedia με την Discovery, το Hulu με το Disney+, ενώνονται ως στρατηγικές κινήσεις επιβίωσης σε μια αγορά, που συμπιέζεται και μετασχηματίζεται με τρομακτική ταχύτητα. Ο καθηγητής ΜΜΕ του Πανεπιστημίου του Άμστερνταμ, Χανς Μάρτενς, επισημαίνει ότι βρισκόμαστε «σε μια περίοδο αποδόμησης του βιομηχανικού μοντέλου της τηλεόρασης που γνωρίσαμε τον 20ό αιώνα».
Η μεγάλη κόπωση του κοινού απ’ το παρωχημένο περιεχόμενο
Η κρίση δεν είναι μόνο αριθμητική. Είναι και αισθητική. Το κοινό είναι κουρασμένο. Τα reality επαναλαμβάνονται, ασταμάτητα, τα ίδια και τα ίδια, με ονόματα και πρόσωπα μόνο να αλλάζουν, δεκαετίες τώρα. Οι ειδήσεις έχουν μετατραπεί σε infotainment, κακοπαιγμένα σόου με αστεία σοβαροφάνεια, οι ψυχαγωγικές εκπομπές είναι ακραία υστερικές και κακόγουστές, τα ελάχιστα παιχνίδια γνώσεων μοιάζει να έχουν εξαντλήσει και αυτές ακόμα τις γνώσεις, τα τάλεντ σόου δεν βρίσκουν ταλέντα και οι τηλεοπτικές σειρές φτωχαίνουν σε σενάριο, βάθος, αισθητική και ενδιαφέρον, ενώ όλοι βλέπουν Netflix αν επιθυμούν σίριαλ. Έρευνα του Reuters Institute του 2024, δείχνει ότι το 62% των θεατών σε Ευρώπη και Βόρεια Αμερική δηλώνουν «απογοητευμένοι» από το περιεχόμενο της τηλεόρασης, ενώ η εμπιστοσύνη προς τα δελτία ειδήσεων έχει μειωθεί στο 34%, το χαμηλότερο ποσοστό της δεκαετίας. Η κορεσμένη τηλεοπτική πραγματικότητα φαίνεται να αντανακλά αυτό που ο γάλλος κοινωνιολόγος Πιερ Μπουρντιέ αποκαλούσε «ομογενοποίηση της πολιτισμικής παραγωγής». Το πρόβλημα δεν είναι μόνο η επανάληψη, αλλά και η απουσία καινοτομίας. Η τηλεόραση χάνει τη φαντασία της.
Παγκοσμιοποιημένα προγράμματα χωρίς τοπική ταυτότητα
Το Netflix μπορεί να έχει εκατομμύρια τίτλους, μεγάλες παραγωγές, σπουδαίους ηθοποιούς, αλλά δεν δείχνει συνέπεια, γεμίζει με αδιάφορα προϊόντα και απουσιάζει η κάθε πολιτισμική βάση. Η υπερπαραγωγή δημιουργεί προϊόντα με παγκόσμια γεύση και τοπική ανωνυμία. Οι τοπικές τηλεοράσεις ακολουθούν, προσαρμόζοντας formats που δεν ταιριάζουν με το κοινωνικό τους περιβάλλον και παίζονται ταυτόχρονα σε όλο το κόσμο, στα ίδια σκηνικά, με όμοιας αισθητικής πρόσωπα, με μόνο τις γλώσσες να αλλάζουν. Η ισοπέδωση αυτή απομακρύνει κοινότητες που αναζητούν αντιπροσώπευση. Η τηλεόραση, από φορέας εθνικής αφήγησης, γίνεται εργαλείο παγκόσμιου μάρκετινγκ. Όπως παρατηρεί ο Σλοβένος φιλόσοφος Σλαβόι Ζίζεκ, «το πολιτισμικό περιεχόμενο χωρίς πολιτισμικό πλαίσιο, είναι καθαρή ιδεολογία». Στην Ισπανία, το RTVE επιχειρεί να επαναφέρει την τοπικότητα στο επίκεντρο με νέα δράματα σε περιφερειακές διαλέκτους. Αντιθέτως, σε αγορές όπως η Αυστραλία ή ο Καναδάς, το 80% της prime time καλύπτεται από ξένες παραγωγές, σύμφωνα με την Screen Australia.
Streaming και η μάχη των πλατφορμών
Οι πλατφόρμες streaming παρότι είναι οι μεγάλοι κερδισμένοι της εποχής, περνούν κι αυτές περίοδο κόπωσης. Η αύξηση των συνδρομών περιορίζεται. Το Netflix, ενώ παραμένει ηγέτης, έχασε το 6% των συνδρομητών του στην Ευρώπη το 2024. Οι χρήστες διαμαρτύρονται για ακυρώσεις σειρών, αυξήσεις τιμών, κορεσμό στο περιεχόμενο, βαρετές προτάσεις. Ο «πόλεμος του περιεχομένου» μεταξύ Netflix, Disney+, Apple TV+ και Prime Video οδηγεί σε πληθωρισμό παραγωγών, αλλά όχι πάντα ποιοτικών. Σύμφωνα με έρευνα της Deloitte, το 41% των καταναλωτών δηλώνει ότι «μπερδεύεται» από την πληθώρα επιλογών. Η ας την πούμε «πλατφορμοποίηση» της τηλεθέασης γεννά και νέα ερωτήματα για τη βιωσιμότητα των μοντέλων χρηματοδότησης. Το μοντέλο συνδρομών δείχνει σημάδια κορεσμού, ενώ η διαφημιστική πίτα μοιράζεται πλέον με social media γίγαντες. Ο πολιτισμικός θεωρητικός δρ. Χένρι Τζένκινς από το MIT προειδοποιεί πως «αν οι πλατφόρμες χάσουν την αίσθηση πολιτισμικής ευθύνης, η ποιότητα θα θυσιαστεί για χάρη του αλγορίθμου».
Η τηλεόραση ανάμεσα σε social video και streaming
Η τηλεόραση, λοιπόν, πιέζεται από παντού. Από τη μία, οι πλατφόρμες του short video, από την άλλη, το binge-watching και το παραδοσιακό μοντέλο, που βασιζόταν στο εβδομαδιαίο ή ημερήσιο τακτικό ραντεβού, χάνει έδαφος από τη λογική του «βλέπω ό,τι θέλω, όποτε θέλω και ευκαιρώ». Το YouTube αποτελεί πλέον βασική πλατφόρμα ενημέρωσης για τους κάτω των 25. Το TikTok δεν είναι μόνο ψυχαγωγία. Έρευνα του Pew Research δείχνει ότι το 33% των νέων ενημερώνεται από το TikTok. Η τηλεόραση χάνει και τον ρόλο του βασικού αγωγού ειδήσεων. Η Gen Z απαιτεί όπως πάντα, πολύτροπη εμπειρία και συνδυασμό βίντεο, αλληλεπίδρασης και ταχύτητας. Πλατφόρμες όπως το Twitch ενισχύουν τη ζωντανή σύνδεση, δημιουργώντας νέα πρότυπα θέασης. Το Twitch, για όποιον δεν το γνωρίζει ακόμα, είναι μια πολύ δημοφιλής στο δυναμικό κοινό, πλατφόρμα livestreaming, κυρίως για gaming, όπου οι θεατές συνομιλούν σε πραγματικό χρόνο με δημιουργούς περιεχομένου. Αυτό το διαδραστικό μοντέλο δημιουργεί μια πιο κοινωνική μορφή τηλεθέασης, γνωστή και ως «κοινωνική τηλεόραση», όπου η εμπειρία θέασης εμπλουτίζεται από τη συμμετοχή όλων, τα συνεχή σχόλια και την αίσθηση κοινότητας. Ο Αντρέας Χέπ, καθηγητής Ψηφιακής Επικοινωνίας στο Πανεπιστήμιο της Βρέμης, υπογραμμίζει ότι «η κοινωνική τηλεόραση δεν είναι μέλλον, αλλά ήδη παρόν».
Η τηλεόραση σε μεγάλη κρίση ταυτότητας
Η ακρότητες και οι μιμητισμοί κορυφώνεται και απελπισμένα χάνονται τα όρια για το πού τελειώνει η ενημέρωση και πού αρχίζει η ψυχαγωγία, με τη διαχωριστική γραμμή να είναι θολή και διακεκομμένη. Η εμπορευματοποίηση της ενημέρωσης γεννά ανασφάλεια στο κοινό. Το infotainment κυριαρχεί. Οι αναλύσεις έχουν αντικατασταθεί από πάνελ με ένταση, θεατρικότητα, σαφείς ρόλους και όχι αμεροληψία και γνώση. Η ίδια η δημοσιογραφία χάνει την ουσία της και αυτό έχει τεράστιο αντίκτυπο στην αξιοπιστία της. Ο Νόαμ Τσόμσκι, που δεν χρειάζεται συστάσεις, έχει επισημάνει ότι «η τηλεόραση δεν είναι εργαλείο πληροφόρησης, αλλά ένα σύστημα διαμόρφωσης συναινέσεων». Σήμερα, το ερώτημα δεν είναι μόνο ποιον ενημερώνει η τηλεόραση, αλλά αν τελικά μπορεί ακόμη να το κάνει. Ο δημόσιος ρόλος της ειδικά στην ενημέρωση, αμφισβητείται πλήρως. Οι δημόσιοι ραδιοτηλεοπτικοί φορείς προσπαθούν να ξαναβρούν τη φωνή τους, αλλά παλεύουν με μειωμένους προϋπολογισμούς και πολιτικές πιέσεις. Η ΕΡΤ στην Ελλάδα, η NHK στην Ιαπωνία, η ARD στη Γερμανία, όλοι αναζητούν τρόπους να δώσουν νόημα ξανά, στην έννοια της δημόσιας δημοσιογραφικής, τηλεοπτικής και εθνικά πολιτισμικής αποστολής.
Τι μπορεί να σώσει -ή να διαδεχτεί- την τηλεόραση
Η ελπίδα ίσως βρίσκεται στην ποιότητα και στο τοπικό περιεχόμενο, στις πολιτισμικές ιδιαιτερότητες. Σειρές με κοινωνική συνείδηση, παραγωγές με πολιτισμικές ρίζες, διαδραστικά σχήματα που φέρνουν το κοινό στο επίκεντρο. Η υβριδική τηλεόραση HbbTV ανοίγει τον δρόμο για ένα νέο μοντέλο, που συγχωνεύει οθόνη και διαδίκτυο, αφού επιτρέπει την προβολή τηλεοπτικού περιεχομένου με διαδραστικά στοιχεία μέσω internet, προσφέροντας στο κοινό εμπειρίες κατά παραγγελία, ενημέρωση και επιπλέον πληροφορίες με ένα κλικ στο τηλεκοντρόλ. Η επανεφεύρεση του περιεχομένου περνά μέσα από συνεργασίες, από ανεξάρτητους δημιουργούς, από τολμηρά δημόσια δίκτυα. Η τηλεόραση μπορεί να ξαναγίνει σημαντική στο κοινωνικό της ρόλο, αν σταματήσει να είναι να επαναλάβει τον παλιό κακό της εαυτό, αρνούμενη να αλλάξει και να ακολουθήσει τον κόσμο, το κοινό, που την έχει, ήδη, προσπεράσει. Ο Ρεμί Μπραγκ, φιλόσοφος και ιστορικός των ιδεών, έλεγε ότι «η παράδοση δεν είναι η διατήρηση της στάχτης, αλλά η μεταφορά της φλόγας». Η τηλεόραση, αν θέλει να μείνει ζωντανή, πρέπει να μεταφέρει και πάλι φλόγα αλλιώς θα ψάχνει τον εαυτό της στα ίδια της τα αποκαΐδια.
Ο Κάρολος Δαρβίνος μας απέδειξε πως «δεν είναι το ισχυρότερο είδος αυτό που επιβιώνει, ούτε το πιο έξυπνο, αλλά εκείνο που προσαρμόζεται καλύτερα στις αλλαγές». Δεν είναι ζωντανό πλάσμα, αλλά στην περίπτωση της τηλεόρασης, βρίσκει εφαρμογή το ό,τι δεν εξελίσσεται, εκλείπει, με το θέμα να μην είναι αν η τηλεόραση ψυχορραγεί στα τελευταία της, αλλά αν μπορεί να ξαναγεννηθεί. «Ο πολιτισμός αρχίζει εκεί που σταματά η μίμηση» κατά τον Αντρέ Ζιντ και ίσως σ αυτή τη μεγάλη, σοφή αλήθεια να βρίσκεται και η τηλεοπτική σωτηρία.
ή αποκτήστε ετήσια συνδρομή εδώ.
